کارگران خانگی به کارگرانی گفته می‌شود که برای یک خانواده به صورت خصوصی و تمام‌وقت یا برای خانواده‌های مختلفی به صورت پاره‌وقت کار می‌کنند و عمده فعالیت آنها ارائه خدمات مراقبتی به بیماران، کودکان یا سالمندان است.
بر اساس آمار سال ۲۰۲۱ سازمان بین‌المللی کار(ILO) ۷۵.۶ میلیون نفر کارگر خانگی بالای ۱۵ سال در سراسر جهان وجود دارند که بیش از نیمی از آنها، یعنی معادل با ۵۵ درصد، در دو منطقه آسیای شرقی و آمریکای لاتین، زندگی می‌کنند. جنوب شرقی آسیا با ۳۶ درصد و پس از آن آمریکای لاتین و کارائیب با ۱۹ درصد، بیشترین سهم از کارگران خانگی در جهان را به خود اختصاص می‌دهند.
از منظر تابعیتی نیز می‌توان به دو دسته از کارگران خانگی مهاجر یا کارگران خانگی غیرمهاجر اشاره کرد. معمولا کارگران خانگی غیرمهاجر به ارائه خدمات در کشور خود و کارگران خانگی مهاجر به ارائه خدمات در کشور مقصد می‌پردازند.
در گزارشی از سازمان بین‌المللی کار، اعلام شده‌است که نیمی از کارگران مهاجر خانگی، قربانی سوءاستفاده فیزیکی و گفتاری می‌شوند
دسته‌بندی دیگر مربوط به کارگران خانگی، جنسیتی است. در میان کارگران خانگی، زنان نیز مانند مردان معمولا برای جست‌وجوی شغل و کسب درآمد بیشتر به کشورهای ثروتمند و توسعه‌یافته مهاجرت می‌کنند یا اینکه به صورت اجباری در شرایط قاچاق انسان در کشور مقصد به کار گماشته می‌شوند. در این زمینه، برآوردهای جهانی سازمان بین‌المللی کار در مورد کارگران مهاجر در سال ۲۰۱۵ نشان می‌دهد که از ۶۷ میلیون کارگر خانگی برآورد شده در آن سال، ۱۷ درصد یعنی معادل یک نفر از هر شش تَن، مهاجر بین المللی بوده‌اند.
بر اساس داده‌های سازمان بین‌المللی کار در سال ۲۰۲۱، در کشورهای عربی ۸۳ درصد کارگران خانگی، در اروپا و آسیای مرکزی ۵۵ درصد، در اروپای شرقی ۲۵ درصد و در آمریکای شمالی ۷۱ درصد از کارگران خانگی را مهاجران تشکیل داده‌اند.
در کنار تصاویر آماری که ارائه شد باید گفت زنان کارگر خانگی مهاجر که اغلب به دلیل شرایط اقتصادی و یافتن شغل به کشورهای دیگر مهاجرت کرده و می‌کنند با آنچه در اذهان خود پرورانده‌اند، رو به رو نیستند. آنها بعضا به دلیل خط‌مشی‌های نامناسب در کشور مقصد با شرایط کاری نابرابر و نیز نابرابری در دستمزد و حمایت‌های قانونی دست به گریبانند که همین وضع بر میزان آسیب‌پذیری این زنان می‌افزاید.
«کوثر فیروزپور» فارغ‌التحصیل دکتری حقوق بین‌الملل دانشگاه تهران در پژوهشی تحت عنوان «مهاجرت کاری زنان و حمایت‌های کنوانسیون کار شایسته برای کارگران خانگی» به این سوژه توجه و سعی کرده مسائل و مشکلاتی را که زنان کارگر خانگی مهاجر در کشور مقصد با آن رو به رو هستند به رشته تحریر درآورد که در ذیل به آنها اشاره می‌شود؛
مواجهه با انواع خشونت و محدودیت
از آنجایی که کارگران زن مهاجر در موقعیت ضعیف قرار دارند، بنابراین بیشتر خشونت ارتکابی علیه ایشان از سوی کارفرمایان صورت می‌گیرد. گزارش‌هایی از ارتکاب چنین خشونت‌هایی در سراسر نقاط وجود دارد که زمینه نگرانی زنان مهاجر را فراهم کرده است. به علاوه کارگران مهاجر با کار کردن در حوزه خصوصی، هدف اشکال مختلف سوءاستفاده قرار گرفته و در نتیجه آسیب‌پذیرتر می‌شوند.
در گزارشی از سازمان بین‌المللی کار، اعلام شده‌است که نیمی از کارگران مهاجر خانگی، قربانی سوءاستفاده فیزیکی و گفتاری می‌شوند. برای نمونه، دفتر استخدام خارجی سریلانکا در گزارشی اعلام کرد که ۲۲۷ نفر از ۷۹۳ کارگر مهاجر، قربانی خشونت جنسی در محیط کاری می‌شوند و زنان هدف طیف وسیعی از تهدیدها نظیر سوءاستفاده‌های رفتاری و شکنجه هستند. گاهی کارفرمایان از چنین تهدیدهایی برای مجازات کارگران به دلیل رفتار نامناسب استفاده می‌کنند . همچنین سوءاستفاده‌های روانی نظیر تهدید به اخراج، حبس حقوق و بدنام کردن کارگران نیز گزارش شده است. در این نوع آسیب‌پذیری نیز زنان بیشتر از مردان درمعرض خطر هستند.
در بعضی کشورها، نزدیک به ۳۷ درصد تبعیض‌ها بر مبنای بیگانه‌هراسی علیه کارگران قانونی شکل می‌گیرد. این در حالی است که در اغلب موارد، تبعیض علیه کارگران غیرقانونی شدیدتر است
بیشتر کارگران خانگی در خانه کارفرمایان خود زندگی می‌کنند و بدین‌ترتیب، معمولا خانواده کارفرما به ایشان اجازه ترک محیط را نمی‌دهند. برخی کارفرمایان این انزوا را با منع برقراری ارتباط با دنیای بیرون حتی از طریق تلفن یا ایمیل، همراه می‌کنند.
محرومیت اجتماعی ناشی از گوشه‌نشینی کارگران مهاجر با پیامدهایی همراه است. برای مثال، بسیاری از این زنان فرصت دوست‌یابی یا ایجاد روابط اجتماعی را ندارند. در واقع، انزوا، آسیب‌پذیری زنان را در برابر سوءاستفاده تشدید می‌کند و دسترسی ایشان را به حمایت در برابر نقض حقوق خود، محدود می‌سازد. علاوه براین موارد، قطع روابط اجتماعی منجر به افسردگی و سایر مشکلات روانی آنها می‌شود.
شروط استثماری کار، حقوق، ساعت کاری و قرارداد
گزارش‌های سازمان بین‌المللی کار نشان می‌دهد زنان در برابر استخدام و کانال‌های مهاجرت غیرقانونی بسیار آسیب‌پذیرند. این مهم به دلیل فقدان دسترسی به داده، کمبود زمان برای توسل به روش‌های قانونی، ماهیت کار و روش مهاجرت پیش روی زنان است. صرف نظر از روش ورود، کارگران مهاجر با انواع استثمار و مشکلات قرارداد مواجه می‌شوند. کسانی که قرارداد را دریافت می‌کنند، اغلب زبان مندرج در آن را نمی‌دانند. حتی ممکن است بعد از امضا، قرارداد با نوع نامناسب که فاقد حمایت از کارگران است جابه‌جا شده و نتوانند کپی آن را دریافت کنند.
همچنین در بسیاری از موارد، قرارداد بین کارفرمایان و بنگاه‌های استخدامی منعقد شده و کارگران از هیچ گونه حمایتی بهره‌مند نمی‌شوند. هنگامی که کارگر، قرارداد را با بنگاه‌های استخدامی امضا می‌کند، از او خواسته می‌شود که کار و کارفرمای خود را تغییر ندهد، رفتار غیراخلاقی انجام ندهد، با شهروند یا مقیم دائم ازدواج نکند، ملک کارفرما را بدون اجازه ترک نکند و هرگز مرخصی نگیرد. این محدودیت‌ها تا جایی پیش می‌رود که در بعضی کشورها، آنها در دسترسی به دادگاه یا مؤسسات قضایی با موانع اقتصادی یا قانونی رو به رو هستند و دادگاه کشور محل کار، قرارداد را غیرقابل اجرا می‌داند.
با این حال، شرایط دشوار زنان مهاجر کارگر به این موارد محدود نمی‌شود. در بعضی موارد، بنگاه‌های اقتصادی در صورت عدم رضایت از خدمات کارگران خانگی بلافاصله به ایشان پیشنهاد بازگشت می‌دهند. از طرفی، درصورت ایجاد مشکل حقوقی، این کارگران در جریان محاکمه، حقوقی دریافت نمی‌کنند. این روند که کارگران بدون دریافت حقوق کار می‌کنند، در بعضی کشورها بیش از یک سال زمان می‌برد و هزینه‌های گزاف ناشی از نقض قرارداد نیز به ایشان تحمیل می‌شود.
نژادپرستی و بیگانه‌هراسی علیه کارگران زن مهاجر
کارگران خانگی حتی اگر قادر به تشکیل اتحادیه باشند، صدای زنان در برابر اتحادیه‌هایی که از سوی مردان تشکیل می‌شود کمتر به گوش می‌رسد
علاوه بر تبعیض جنسیتی، مهاجران زن همانند مردان مهاجر با تبعیض فراگیر نژادی، قومی یا مذهبی روبه‌رو هستند. این خشونت طیف وسیعی از محرومیت اجتماعی و بیگانه هراسی را دربرمی‌گیرد که اشکال این بیگانه‌هراسی در اماکن عمومی توسط مقامات رسمی و در رسانه‌ها دیده می‌شود.
در این زمینه سازمان بین‌المللی کار در سال ۲۰۱۶ گزارش کرده است که اغلب کارگران به دلیل خارجی تلقی‌شدن با تبعیض در کشور مقصد مواجه هستند. همچنین در بعضی کشورها، نزدیک به ۳۷ درصد تبعیض‌ها بر مبنای بیگانه هراسی علیه کارگران قانونی شکل می‌گیرد. این درحالی است که در اغلب موارد، تبعیض علیه کارگران غیرقانونی شدیدتر است.
محدودیت زنان مهاجر در سازماندهی حقوق
در بسیاری از کشورها کارگران زن مهاجر برای سازماندهی حقوق خود دچار مشکل می‌شوند. در بعضی کشورها، این محدودیت‌ها در قانون مقرر شده و بر موقعیت بیگانگان مهاجر مبتنی است .
بر اساس این قوانین، کارگران غیرتبعه مستحق سازماندهی قانونی حقوق خود نیستند و به عبارت دیگر، حق پیوستن به اتحادیه‌ها را ندارند. حتی در کشورهایی که این محدودیت‌ها وجود ندارد، نیز زنانی که بدون مجوز قانونی در آن کشور اقامت دارند، از ترس اخراج، قادر به پیگیری خواسته‌های خود از طریق اتحادیه نیستند.
گاهی نیز این محدودیت‌ها غیررسمی است. به این معنا که کارگران خانگی اغلب در محیط کار خود حضور دارند و ارتباط محدودی با دنیای بیرون دارند و نمی‌توانند با سایر کارگران جمع شوند. حتی اگر قادر به تشکیل اتحادیه باشند، صدای زنان در برابر اتحادیه‌هایی که توسط مردان تشکیل می‌شود کمتر شنیده می‌شود.
نتیجه‌گیری
تقریبا نیمی از از کارگران مهاجر را زنان تشکیل می‌دهند. اگر چه اغلب زنان کارگر مهاجر سودای یافتن شرایط اقتصادی و اجتماعی بهتر در کشور مقصد را در سر می‌پرورانند، اما با این حال همواره با مشکلاتی از قبیل تبعیض جنسی، خشونت جسمی و جنسی، استثمار کاری و محدودیت در رفت و آمد رو به رو هستند. مشکلاتی که در سال‌های اخیر سبب شد دولت‌ها قوانین داخلی خود اعم از قانون اساسی، اداری، کار و اجتماعی‌شان را بگونه‌ای تنظیم کنند که از حقوق کارگران خانگی حمایت و برای آنها استراحت، بیمه، سلامت و آزادی تضمین شود.
در این زمینه به نظر می‌رسد، تشکیل کنوانسیون کار شایسته برای کارگران خانگی که پرچمدار حمایت از استانداردهای ابتدایی حقوق بشری این افراد است، بهترین راهکار باشد.
پی‌نوشت
۱- کوثر فیروزپور، «مهاجرت کاری زنان و حمایت‌های کنوانسیون کار شایسته برای کارگران خانگی»، فصلنامه مطالعات زن و خانواده، دوره ۱۱، شماره ۱: بهار ۱۴۰۲
