طبق قانون کار ایران که در سال ۱۳۶۹ تدوین و تنظیم شده است، هر قراردادی، دارای اصول و شرایطی است که طرفین، پس از انعقاد آن، مکلف به اجرا و رعایت آن هستند و کارفرما موظف است حق و حقوق کارگر را که شامل دستمزد، پاداش، عیدی، مرخصی، حق اولاد، حق مسکن، خواروبار و… است در زمان مقرر پرداخت نماید و کلیه کارگران و کارآموزان مشمول مقررات این قانون می‌باشند. اگر کارفرمایی از این قوانین پیروی نکرد و حق و حقوق کارگران را نداد، کارگر می‌تواند از او به ادارات کار شکایت کند. قبل از بررسی چگونگی شکایت کارگر بهتر است با مفاهیم اولیه قانون کار آشنا شوید.
قانون کار در ایران
قانون کار در سال ۱۳۲۵ و با تشکیل وزارت کار بنا گذاری شد، اما قانون کار به شکل امروزی را می‌توان دستاورد مجلس در سال ۱۳۶۸ و پس از انقلاب اسلامی دانست. قانون کار کشور ایران در ۱۲ فصل تنظیم شده است که به شرح ذیل هستند:
• تعاریف و اصول کلی
• قرارداد کار
• شرایط کار
• قوانین حفاظت فنی و بهداشت کار
• آموزش و اشتغال
• تشکل‌های کارگری و کارفرمایی
• مذاکرات و پیمان‌های دسته جمعی کار
• خدمات رفاهی کارگران
• مراجع حل اختلاف
• قوانین شورای عالی کار
• جرایم و مجازات‌ها
• مقررات متفرقه
در ساده‌ترین تعریف از قانون کار می‌توان گفت، این قانون تعیین کننده قواعد مربوط به روابط فی مابین کارگران و کارفرمایان بوده و هر شخصی که در ازای انجام کاری مزد دریافت می‌کند در دایره این قانون قرار خواهد گرفت.
تعریف کارفرما در ایران
برای شناخت تعریف کارفرما در قانون کار باید به ماده سه این قانون رجوع کنید که اشعار می‌دارد:
کارفرما فردی است حقیقی یا حقوقی که کارگر به درخواست و به حساب او در مقابل دریافت حق السعی کار می‌کند. مدیران و مسئولان و به طور عموم کلیه کسانی که مسئول اداره کارگاه هستند، نماینده کارفرما محسوب می‌شوند و کارفرما مسئول کلیه تعهداتی است که نمایندگان مذکور در قبال کارگر به عهده دارند.
تعریف کارگر در ایران
ماده دو قانون کار به تعریف واژه کارگر می‌پردازد:
کارگر از لحاظ این قانون کسی است که به هر عنوان در مقابل دریافت حق السعی اعم از مزد، حقوق، سهم سود و سایر مزایا به درخواست کارفرما کار می‌کند.
تعریف کارگاه در ایران
در ماده چهارم قانون کار تعریف این عبارت را به عنوان یکی از عوامل اصلی روابط کارگر و کارفرما می‌توانید بیابید:
کارگاه محلی است که کارگر به درخواست کارفرما یا نماینده او در آن جا کار می‌کند؛ از قبیل موسسات صنعتی، کشاورزی، معدنی، ساختمانی، ترابری مسافربری، خدماتی، تجاری، تولیدی، امکان عمومی و امثال آن‌ها است.
تعریف قرارداد در ایران
هنگامی که تجمیع سه عامل کارگر، کارفرما و کارگاه وجود دارد، عامل تعیین کننده جزئیات این رابطه را در قرارداد‌های منعقده تحت حکومت قانون کار می‌توان پیدا کرد. قراردادی که نافذ بودن آن نیاز به تحریر شدن به صورت کتبی نداشته و حتی به صورت شفاهی هم قابل اثبات است. ارکان تشکیل دهنده این قرارداد به شرح زیر است:
• مشخصات طرفین قرارداد (کارگر و کارفرما)
• سمت و وظیفه کارگر
• مدت زمان قرارداد
• ساعات کاری مورد توافق
• تعیین دستمزد و مزایا
• درج زمان منعقد نمودن قرارداد
• تعیین شرایط فسخ قرارداد منعقده
• محل کارگاه
اخراج کارگر بر چه اساسی است؟
بر اساس ماده ۲۷ قانون کار، اگر کارگر یا کارمند مرتکب خطا در محیط کار خود شده باشد، کارفرما با دریافت نظر مثبت شورای اسلامی کار می‌تواند فرد را اخراج کند، اما حق و حقوق کارمند رسمی اخراج شده در این حالت، تمامی مبلغ حقوق کارگر رسمی باید پرداخت شود.
کارگر بدون قرارداد
برخی از کارفرمایان، عدم عقد قرارداد را فرصتی می‌دانند که برای آن‌ها زمینه قطع همکاری تحت هر شرایطی و در هر زمانی را فراهم می‌کند، بدون آن که از نظر قانونی مسئولیتی شامل حال آن‌ها شود! این در حالی است که ثابت کردن رابطه همکاری بین کارگر و کارفرما فقط وابسته به قرارداد نبوده و ادعای کارگر، وجود شاهد و حتی فیش حقوقی این توانایی را دارد اثباتی بر ادعای کارگر باشد.
شکایت از کارفرما بدون قرارداد
نداشتن قرارداد با کارفرما، شاید مشکلات متعددی را در صورت اخراج کارگر برای او و مسیر دریافت حق و حقوقش ایجاد کند، اما به آن معنی نیست که شکایت کارگر از کارفرما بدون قرارداد ممکن نباشد. بر اساس قوانین اداره کار، در صورت اخراج کردن کارگر بدون قرارداد از محل کار و توسط کارفرما، تمامی حق و حقوق قانونی که برای کارگران دارای قرارداد تعیین شده است، برای وی نیز قابل دریافت از کارفرما خواهد بود.
تسویه حساب با کارگر بدون قرارداد
با استعفا کارگر یا اعلام عدم نیاز از سوی کارفرما می‌بایست مراحل تصفیه حساب مزایای پایان کار انجام شود که این مزایا شامل سنوات پایان خدمت، مانده مرخصی و عیدی و پاداش است. اولین اقدام بعد از اتمام همکاری تصفیه حساب اداری است. نیروی انسانی شاغل در کارگاه بنا به نیاز ممکن است ابزار کار بگیرد یا وسائل حفاظتی و ایمنی کار کارگاه را در اختیار داشته باشد ممکن است از امکانات کارگاه نظیر صندوق امانات چیزی را به امانت گرفته باشد یا وسائل و امکانات کارگاه را در اختیارداشته باشد، با فروشگاه کارگاه حساب و کتاب نا تمام داشته باشد و… که لازم است این موارد را تصفیه نماید.
حق و حقوق کارگر اخراج شده
کارفرمایان تصور می‌کنند زمانی که یک کارگر قرارداد کتبی نداشته باشد، می‌توانند تمام حقوق یا بخشی از آن را پرداخت نکنند، که در اشتباه هستند. اگر حقوق و مزایای ماهیانه کارگر اخراج شده پراخت شده باشد و قصد برگرداندن کارگر به کار را هم نداشته باشند، باز هم موارد زیر به کارگر تعلق می‌گیرد:
• سنوات خدمت: به ازای هر سال کارکرد به میزان یک ماه آخرین پایه حقوق
• عیدی و پاداش سال‌های فعالیت به میزان هر سال دو ماه آخرین پایه حقوق
• مانده مرخصی ذخیره شده: به ازای یک سال کاری معادل ۲۶ روز آخرین حق و السعی
شکایت از کارفرما به دلیل اخراج
یک تفکر اشتباه دیگر در مورد اخراج کارگر بدون قرارداد این است که کارگر نمی‌تواند از بابت اخراج شکایت کند. اما شکایت از کارفرما بدون قرارداد مراحل مشخصی دارد.
۱- قبل از هرکاری، کارگر باید مدارک لازم را جمع‌آوری کند و بدون هیچ قراردادی ثابت کند که در همان بازه زمانی معین و مورد ادعا، در محل کار به‌عنوان کارگر حضور داشته و فعالیت‌های مورد نظر کارفرما را اجرا کرده است.
۲- پس از آن کارگر باید در سامانه وزارت کار و رفاه اجتماعی ثبت نام کرده و کد رهگیری دریافت کند.
۳- در اداره کار و از واحد دادخواست، برگه دادخواست را اخذ کرده و با داشتن مدارک هویتی لازم مثل شناسنامه و کارت ملی، دادخواست را تکمیل و سپس دادخواست را به اداره کار ارائه داده و شکایت خود را رسماً ثبت کند.
۴- اعلام دقیق شکایت باید در روز رسیدگی انجام شده و کارگر باید در آن روز با در دست داشتن مدارک اثبات دعوای خود، در محل رسیدگی حاضر شود.
روند رسیدگی به شکایت از کارفرما
۱- شکایت کارگر از کارفرما در مرجع معتبر مثل اداره کار
۲- ارسال نامه و ابلاغیه به کارفرما و تعیین جلسه رسیدگی
۳- حضور کارگر و کارفرما در جلسه مصالحه برای حل اختلاف
۴- در صورت عدم ایجاد مصالحه، دو هفته پس از این جلسه اولیه
۵- کارشناسان پس از بررسی این مدارک و بر طبق گفته طرفین، رای خود را صادر خواهند کرد
۶- در صورت عدم پذیرش رای صادره از سوی یکی از طرفین شکایت، جلسه حل اختلاف پس از گذشت بازه معین ۱۰ روزه، برگزار می‌شود
۷- اگر رای جلسه حل اختلاف نیز با مخالفت یکی از طرفین روبه‌رو شود، شکایت به دادگاه ارجاع می‌شود
مدارک جهت اثبات رابطه کاری بدون قرارداد
داشتن یک قرارداد کتبی می‌تواند پروسه ثبت شکایت را به‌راحتی امکان‌پذیر کند، اما در صورت نداشتن هیچ قرارداد کتبی می‌توانید به‌راحتی وجود رابطه‌کاری میان خود و کارفرما را اثبات کنید. مدارک متفاوت وجود دارد که با داشتن هر کدام از آن‌ها، رابطه میان شما و کارفرما اثبات خواهد شد. مدارک لازم برای شکایت از کارفرما بدون قرارداد کتبی شامل موارد زیر هستند:
• حکم استخدام، حکم ارتقای شغلی یا تغییر پست در مجموعه
• لیست حقوق کارگاه همراه با اظهارنامه مالیاتی که در اداره دارایی مرتبط، تایید شده باشد
• دفاتر قانونی کارگاه و یا اسناد هزینه‌های مربوطه که حضور کارگر در آن محیط کار را تایید کند
• کارت حضور و غیاب یا ورود و خروج یا دفاتر ثبت حضور و غیاب
• لیست حقوق کارگاه
• فیش یا رسید حقوق، چک بانکی و یا کارت افتتاح حساب در یک بانک
• گواهی بانک مبنی بر واریزشدن حقوق در یک بازه زمانی معین از سوی کارفرما
• کارت بهداشت فرد که از سوی اداره بهداشت محیط کار صادر شده
• معاینات پزشکی پیش از استخدام
• تقاضای فرد برای ارسال بازرس به محیط کار و تحقیق از محل کار
• جمع‌آوری استشهادیه محلی با امضای همکاران سابق
• داشتن یک برگه مرخصی و یا ماموریت تایید‌شده از سوی شرکت
• فاکتور خرید و فروش اجناس برای شرکت یا معرفی‌نامه کارگر
