اخبارکار – به گزارش ایونا , جمعیت دانشآموزی کشور بر اساس آمارهای رسمی در سال ۱۳۹۲ حدود ۱۲ میلیون نفر و اکنون این رقم به حدود ۱۷ میلیون نفر رسیده است و پیشبینی میشود تا سال ۱۴۰۸ تعداد دانشآموزان تقریباً ثابت بماند و پس از آن تا سال ۱۴۱۲ مجدد کاهش یابد اما روند رشد سریع جمعیت در دهه گذشته نشاندهنده نیاز مداوم به توسعه زیرساختها و نیروی انسانی است.
در طول یک دهه گذشته، بیش از ۲۴ هزار مدرسه جدید در کشور ساخته شده است که شامل بیش از ۱۱۷ هزار کلاس درس است. این اقدامات برای پاسخگویی به افزایش جمعیت دانشآموزی صورت گرفته اما هنوز کمبود معلم به عنوان یکی از مهمترین مشکلات باقی مانده است. استانهایی مانند البرز، شهرستان تهران، همدان و خراسان رضوی بیشترین کسری نیروهای آموزشی را دارند.
کمبود معلم در مهر ۱۴۰۲ و تبعات آن
در مهر ۱۴۰۲، اوج کمبود معلم گزارش شد؛ آموزش و پرورش حدود ۱۷۹ هزار معلم کمبود نیروی انسانی را اعلام کرد و پس از یک ماه تلاش پس از آغاز سال تحصیلی، حدود ۱۰۵ هزار نفر جذب شدند. این وضعیت منجر به بزرگتر شدن کلاسها و تراکم بالای دانشآموزان شد که بر کیفیت آموزش تأثیر منفی گذاشت. هرچند با جذب نیروهای جدید از طریق آزمون استخدامی و بکارگیری نیروهای حقالتدریس تا حدی این مشکل کنترل شد اما همچنان نیازمند اقدامات مستمر احساس میشود.
نیازهای نیروی انسانی در حوزههای مختلف آموزشوپرورش
علاوه بر معلمان پایههای تحصیلی مختلف، حوزههایی مانند نیروهای پرورشی، تربیت بدنی و مراقبت سلامت نیز با کمبود شدید نیرو مواجه هستند.
مسئولان آموزش و پرورش اعلام کردهاند کهاکنون حدود کمبود ۱۰۰ هزار نیروی پرورشی در کشور وجود دارد؛ اما با جذب تنها حدود ۱۹ هزار نفر در سال گذشته، همچنان نزدیک به ۸۱ هزار نیروی مورد نیاز باقی مانده است.
چگونگی روند جذب معلمان
حجتالله بنیادی کارشناس و پژوهشگر حوزه آموزش و پرورش و رئیس اسبق مرکز برنامه ریزی منابع انسانی و امور اداری وزارت آموزش و پرورش درباره علتهای کمبود معلم در چند سال اخیر نسبت به گذشته، اظهار کرد: آموزش و پرورش پس از تعطیلی دانشسراها و برخی مراکز تربیت معلم مجبور شد به دلیل ضعف برنامهریزی، نیروی حق التدریس جذب کند و یک مسیر غلط برای ورود نیرو طراحی شد که این فرایند استمرار پیدا کرد.
وی با بیان اینکه سال ۱۳۹۰ نقطه عطفی در تاریخ تربیت معلم کشور بود، افزود: هرچند که دانشگاه فرهنگیان میتوانست نیاز کشور به معلم را رفع کند اما عملکرد ۱۰ ساله این دانشگاه در برخی از برهههای زمانی نشان داد که این دانشگاه نتوانسته است معلمان مورد نیاز جامعه را از نظر کمی و کیفی تربیت کند.
تنها راه پذیرش دبیر، دانشگاه شهید رجایی است
بنیادی ادامه داد: اکنون همه آموزشکدههای فنی و تربیت دبیر هم به دانشگاه شهید رجایی محدود شده است. یعنی بحث توسعه آموزشهای فنیحرفهای در این کشور مهم است اما دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی تنها دانشگاهی است که دبیر فنی تربیت میکند. اکنون ظرفیت ورودی سالانه این دانشگاه حدود هزار و ۵۰۰ نفر است یعنی کل ظرفیت دانشگاه شهید رجایی برای تربیت دبیر فنی در واقع به ۶ یا ۷ هزار نفر میرسد.
وی افزود: این موضوع نشان میدهد که همه ظرفیتهایی که سالیان سال، از همان ابتدای تأسیس مدرسه به صورت رسمی گردآوری و تجمیع شده بودند، در اختیار آموزش و پرورش قرار گرفتهاند. همه این ظرفیتها به دلیل نگاههای نادرست که در سال ۹۰ وجود داشت، محدود شدند.
ضعف در برنامهریزی یکی دیگر از دلایل کمبود معلم
کارشناس و پژوهشگر تعلیم و تربیت یکی دیگر از دلایل کمبود معلم را ضعف در برنامهریزی دانست و گفت: آموزش و پرورش با یک نگاه دقیق، حسابشده و آیندهنگرانه حساب نکرده است که من امسال در بدترین حالت چه تعداد بازنشسته خواهم داشت و افزایش جمعیت دانشآموزی به تفکیک شهرها و مناطق چگونه است؟ این وزارتخانه باید یک برآورد منطقی از نیازش داشته باشد تا بتواند در هیات دولت یا مجلس شورای اسلامی کمبودها و چالشها را هشدار دهد.
بنیادی خاطرنشان کرد: بسیاری از مدیران و برنامهریزان آموزش و پرورش گرفتار روزمرگی بودند، به طور مثال برنامهریزیهای لازم را انجام ندادند و مهر و شهریور متوجه شدند که کلاسهای درس خالی است، پس از این فریاد زدند که «کلاس خالی مانده، به ما مجوز استخدام بدهید».
برنامهریزی جذب معلم با سیاستهای تغییر جمعیتی
وی در پاسخ به این پرسش ایرنا که چگونه با وجود کاهش جمعیت جوان و کودک در جامعه اما بازهم کمبود معلم داریم، گفت: برنامهریزی یعنی اینکه جمعیت دانشآموزی ما به دلایل مختلف از جمله سیاستهای جمعیتی و مهاجرتها تغییر میکند.
این کارشناس حوزه تعلیم و تربیت ادامه داد: اکنون جمعیت کشور نوسان دارد؛ ممکن است این نوسان طی یک دوره ۱۰ ساله حتی به حدود یک میلیون نفر برسد یا بین ۲۰۰ هزار تا ۵۰۰ هزار نفر تغییر کند. متوسط تغییر جمعیت دانشآموزی طی سه تا چهار سال است؛ اگر میانگین جمعیت دانشآموزی را ۵۰۰ هزار نفر در نظر بگیریم و تراکم کلاسی را ۲۰ نفر فرض کنیم، نیاز داریم که حدود ۲۵ هزار معلم جدید جذب شود. حالا اگر همین تعداد استخدام شود ولی پنج سال بعد جمعیت دانشآموزی ۵۰۰ هزار نفر کاهش یابد، آیا میتوانیم همان ۲۵ هزار معلم را اخراج کنیم؟ بیشک نمیتوانیم؛ چراکه این افراد را بر مبنای دوره استخدامی ۳۰ ساله استخدام کردهایم.
وی یادآورشد: بنابراین باید در بلندمدت بر اساس افق دوره استخدامی ۳۰ ساله عدد بهینه نیاز معلم را محاسبه کنیم. اگر در برخی سالها دچار کمبود جزئی تا حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد شویم، با توجه به نوع مدیریت توزیع منابع انسانی میتوانیم با استفاده از حق التدریس معلمان شاغل یا بازنشسته آن کمبود را بدون استخدام جدید رفع کنیم.
این کارشناس حوزه آموزش و پرورش گفت: آموزش و پرورش با کاهش جمعیت دانشآموزی، باید برنامههای توانمندسازی و ارتقای دانش آموزان معلم را افزایش دهد.
تکلیف معلمان در آینده با وجود مدارس غیردولتی چه میشود؟
بنیادی در پاسخ به این پرسش که اکنون بسیاری از خانوادهها فرزندان خود را در مدارس غیردولتی ثبتنام میکنند و درآینده با این حساب ممکن است که با مازاد معلم در مدارس دولتی روبهرو شویم، گفت: بحث مدارس غیردولتی به دلیل اینکه کیفیت در مدارس دولتی پایین است، چند دلیل دارد. یعنی صرفاً بحث کمبود معلم نیست؛ کمبود معلم یکی از عوامل اثرگذار است اما در کنار آن عوامل دیگری هم وجود دارد.
وی خاطرنشان کرد: کمبود معلم منجر میشود که تراکم کلاسها بالا برود؛ مثلاً ۴۰ یا ۵۰ دانش آموز در یک کلاس باشند. اولیا بدون اینکه عملکرد معلم را قضاوت کنند، میدانند که در دوره ابتدایی دانشآموز در کلاس ۴۵ نفره نمیتواند واقعاً چیزی یاد بگیرد و ترجیح میدهند با هر سختی و تنگنایی فرزندشان را در مدرسه دیگری ثبتنام کنند. این اولین گام است.
کارشناس حوزه آموزش و پرورش افزود: فرض کنید دانشآموز را به یک کلاس دولتی ۲۵ یا ۳۰ نفره فرستادیم و معلمی که سرکلاس است، هیچ دوره آموزشی ندیده است. به طور مثال در شهریور یا مهر ماه به معلم اعلام شده که «جزو قبولشدگان هستید، سر کلاس بروید.» این الفبای کار معلمی است؛ او حتی بلد نیست چگونه باید با دانشآموزان سلام و احوالپرسی و شئون معلمی را رعایت کند.
بنیادی ادامه داد: مشکلات اخیر مدارس از تنبیه گرفته تا برخوردهای خشنی که چند دانشآموز نسبت به معلمان داشتند ناشی از این است که بخش عمدهای از استخدامهای جدید آموزش و پرورش مهارتهای لازم برای تدریس و مدیریت کلاس را آموزش ندیدهاند و دورههای لازم برای آنها برگزار نشده است.
انگیزه معلمان هم بسیار مهم است
کارشناس حوزه آموزش و پرورش با بیان اینکه انگیزه معلمان هم مسئله بسیار مهمی است، گفت: به طور مثال در نوروز امسال نرخ اجاره یک اتاق برای یک کلاس درس برای یک معلم حدود ۴۵۰ هزار تومان بود. حالا اگر بخواهد از خود آموزش و پرورش یک کلاس برای زندگی خودش اجاره کند، باید ماهانه حدود ۱۳ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان پرداخت کند.
بنیادی افزود: آموزش و پرورش نرخ اجاره خود را اعلام کرده اما سوال اینجاست که آیا با حقوق فعلی معلم امکان دارد که یک زندگی نرمال داشته باشد؟ آیا طی ۱۰ سال آینده قادر خواهد بود صاحب مسکن مناسب شود یا ماشین بخرد؟
وی ادامه داد: این نگرانیها اثر منفی روی انگیزه معلمان دارد؛ پس از مدتی آن شور و اشتیاق اولیه برای تدریس کاهش پیدا میکند و بیانگیزهگی ایجاد میشود. همین عامل باعث شده عدهای از دانشآموزان مدارس دولتی به مدارس غیر دولتی کوچ کنند.
کارشناس حوزه آموزش و پرورش با بیان اینکه کیفیت مدارس دولتی فقط مربوط به کمبود معلم نیست، اظهار کرد: این موضوع شامل تراکم کلاسی بالا، کمبود فضای آموزشی نیز است. ممکن است جایی شما معلم داشته باشید اما فضای آموزشی مناسب نداشته باشید. همه این عوامل باعث شده حتی در جاهایی که تصور نمیکنیم، خانوادهها مدرسه غیر دولتی را ترجیح دهند.
بنیادی اضافه کرد: اما آموزش و پرورش پس از تامین نیرو مجبور است که کیفیت تدریس معلمان را با برگزاری دورههای توانمندسازی ارتقا دهد بنابراین این موضوع در آینده هم تهدیدی برای مدارس غیردولتی میشود، چراکه این امکان وجود دارد که دوباره خانوادهها به سمت مدارس دولتی کشیده شوند.
نیازمند راهکارهای جامع و پایدار
در پایان باید گفت که با توجه به روند رو به رشد جمعیت دانشآموزی و محدودیت منابع مالی دولت برای ساخت مدارس جدید یا جذب نیروهای بیشتر، لازم است سیاستگذاریهای هوشمندانهای اتخاذ شود. تمرکز بر بهرهوری بهتر از منابع موجود، اصلاح فرآیند جذب نیروها و توسعه برنامههای آموزشی مبتنی بر ارتقا معلمان میتواند تاثیرات بسیاری را برروند افزایش کیفیت تدریس دارد.
سونامی جمعیت دانشآموزی و چالش کمبود معلم: آیا مدارس تاب تحمل دارند؟
به گزارش ایونا نیوز ، نظام آموزش و پرورش ایران با چالشی دوگانه و در هم تنیده دست و پنجه نرم میکند: کمبود معلم کارآزموده و فضای آموزشی استاندارد، آن هم در شرایطی که آمار دانشآموزان کشور طی دهه گذشته رشدی چشمگیر را تجربه کرده است. این معضل، که همچون سایهای سنگین بر سر نظام تعلیم و تربیت کشور گسترده شده، نه تنها کیفیت آموزش فعلی را به مخاطره انداخته، بلکه دورنمای تحصیلی و آینده نسلهای آتی را نیز با ابهاماتی جدی مواجه ساخته است. این مسئله، فراتر از اعداد و ارقام، به معنای کلاسهای پرازدحامتر، معلمان خستهتر، و فرصتهای یادگیری کمتر برای هر دانشآموز است.
کلاسهای خالی از معلم، مملو از دانشآموز؛ آیا ۱۷ میلیون آیندهساز ایرانی در پیچ کمبودها گم میشوند؟
بر اساس آمارهای رسمی منتشر شده، جمعیت دانشآموزی کشور که در سال ۱۳۹۲ شمسی حدود ۱۲ میلیون نفر برآورد میشد، اکنون با افزایشی قابل توجه به مرز ۱۷ میلیون نفر رسیده است. این جهش جمعیتی پنج میلیونی در طول یک دهه، فشار مضاعفی را بر تمامی ارکان آموزش و پرورش، از تأمین معلم و فضای فیزیکی گرفته تا تجهیزات و امکانات کمک آموزشی، وارد کرده است. پیشبینیها حاکی از آن است که تعداد دانشآموزان تا سال ۱۴۰۸ تقریباً در همین سطح باقی خواهد ماند و پس از آن، تا سال ۱۴۱۲، شاهد کاهش تدریجی این آمار خواهیم بود. با این حال، روند رشد سریع جمعیت دانشآموزی در دهه گذشته، زنگ هشداری جدی برای لزوم برنامهریزی دقیق، سرمایهگذاری پایدار، و توسعه همهجانبه زیرساختهای آموزشی و منابع انسانی متخصص در این حوزه است. این رشد، اگرچه نشانهای از پویایی جمعیت جوان کشور است، اما بدون تمهیدات لازم، میتواند به بحرانی برای کیفیت آموزش تبدیل شود.
در پاسخ به این افزایش جمعیت دانشآموزی، تلاشهایی نیز در جهت توسعه فضاهای آموزشی صورت گرفته است. طی دهه گذشته، بیش از ۲۴ هزار مدرسه جدید در سراسر کشور احداث شده که این رقم، بیش از ۱۱۷ هزار کلاس درس جدید را به مجموعه فضاهای آموزشی کشور افزوده است. این اقدامات، هرچند درخور توجه و نشاندهنده همت مسئولان و دستاندرکاران امر مدرسهسازی است، اما به نظر میرسد هنوز نتوانسته بهطور کامل پاسخگوی نیاز فزاینده و برطرفکننده کمبودهای انباشته شده باشد. مشکل اصلی، بهویژه در کلانشهرها و مناطقی که با رشد سریع جمعیت یا مهاجرت مواجه بودهاند، همچنان پابرجاست. فرسودگی برخی مدارس قدیمی و نیاز آنها به بازسازی و مقاومسازی نیز مزید بر علت شده و بار مالی سنگینی را بر دوش وزارت آموزش و پرورش قرار داده است.
با این همه، به نظر میرسد چالش “کمبود معلم” به عنوان یکی از حیاتیترین و پیچیدهترین مشکلات نظام آموزشی، همچنان با قدرت به قوت خود باقی مانده و حتی در برخی مناطق، تشدید نیز شده است. استانهایی نظیر البرز، شهرستانهای استان تهران، همدان و خراسان رضوی، به گواه آمار، با بیشترین میزان کسری نیروی آموزشی مواجه هستند. این کمبود، پیامدهای ناگواری همچون افزایش تراکم دانشآموز در کلاسهای درس (گاهی تا ۴۰ نفر یا بیشتر)، کاهش کیفیت آموزش، افزایش فشار کاری بر معلمان شاغل، استفاده از نیروهای بازنشسته یا حقالتدریس با انگیزههای متفاوت، و در نهایت، افت تحصیلی دانشآموزان را به دنبال دارد. معلم، محور اصلی فرآیند یاددهی-یادگیری است و کمبود یا نبود او، به معنای اختلال در این فرآیند و هدر رفتن استعدادهای بالقوه دانشآموزان است.
دلایل این کمبود معلم چندوجهی است؛ از یک سو، بازنشستگی شمار زیادی از معلمان باسابقه در سالهای اخیر و عدم جایگزینی آنها با نیروهای جوان و متخصص به میزان کافی، یکی از عوامل اصلی این بحران است. از سوی دیگر، مسائل معیشتی و پایین بودن نسبی حقوق و مزایای معلمان در مقایسه با سایر مشاغل، عدم جذابیت شغل معلمی برای نخبگان و فارغالتحصیلان دانشگاهی، و سختیهای کار در مناطق محروم و دورافتاده، از دیگر عواملی هستند که به این کمبود دامن زدهاند. فرآیند جذب و تربیت معلم نیز گاه با چالشهایی روبروست که نیازمند بازنگری و اصلاح است تا نیروهایی باانگیزه، کارآمد و بهروز وارد سیستم آموزشی شوند.
برای برونرفت از این چالشها، نیازمند راهکارهای جامع و بلندمدت هستیم. صرفاً ساخت مدرسه، بدون تأمین معلم کافی و باکیفیت، دردی را دوا نخواهد کرد. افزایش ظرفیت دانشگاه فرهنگیان و دانشگاه شهید رجایی برای تربیت معلم متخصص، بهبود وضعیت معیشتی و افزایش انگیزه شغلی معلمان، ایجاد سازوکارهای حمایتی برای خدمت معلمان در مناطق محروم، بازنگری در نظام پرداخت و ارتقای شغلی، و همچنین استفاده از فناوریهای نوین آموزشی برای جبران بخشی از کمبودها، میتواند از جمله راهکارهای مؤثر باشد. علاوه بر این، مدیریت بهینه منابع انسانی موجود، جلوگیری از خروج نیروهای باتجربه، و برنامهریزی دقیق برای جایگزینی نیروهای بازنشسته، از اهمیت ویژهای برخوردار است. این یک سرمایهگذاری برای آینده است، زیرا کیفیت آموزش امروز، سرنوشت فردای کشور را رقم خواهد زد و غفلت از آن، هزینههای جبرانناپذیری را به جامعه تحمیل خواهد کرد.
