در سال‌های اخیر تلاش کردیم در گزارش‌های مختلفی در گروه پژوهش ایرنا به وضعیت دستیاران پزشکی یا رزیدنت‌ها بپردازیم و ابعاد مختلف ماجرای بهره کشی از آنها را مشخص کنیم و درباره تعارض منافع در آموزش پزشکی، حق الزحمه ناچیز دستیاران پزشکی، فشار کاری و مسائل دیگر نیز بنویسیم تا بلکه به این موضوع توجه بیشتری شود.
با این حال، هر از گاهی خبری در رسانه‌های فعال در حوزه سلامت درباره خودکشی یکی از دستیاران پزشکی یا رزیدنت‌ها منتشر می‌شود و قلب جامعه پزشکی برای لحظه‌ای از تپش می‌ایستد. خبرهایی که نشان از مشکلی عمیق و چند جانبه در نظام آموزش پزشکی دارد که نیازمند بررسی اورژانسی است.
تعارض منافع و فشار اساتید بر دستیاران پزشکی
پیش از این در گروه پژوهش ایرنا در گزارشی با عنوان «تبعات تعارض منافع در نظام سلامت؛ از تقاضای القایی تا بهره‌کشی از دانشجویان پزشکی» به موضوع تعارض منافع در نظام سلامت و به خصوص در زمینه آموزش پزشکی پرداختیم و نوشتیم: سوء استفاده برخی استادان از دانشجویان علوم پزشکی در ابعاد بسیاری وجود دارد که در نهایت داد بسیاری از دانشجویان را در می‌آورد و فشارهای زیادی به آنها وارد می‌کند. همین بهره‌کشی که منجر به فشار روانی به دانشجویان می‌شود، به طور زنجیروار به دانشجویان بعدی منتقل می‌شود و این سیستم سبب می‌شود، هر از گاه می‌شنویم که یکی از دانشجویان پزشکی یا علوم پزشکی از این شرایط به تنگ آمده است.
موضوعی مثل بهره کشی استادان از دانشجویان برای نوشتن مقاله و درج اسم استاد در مقاله و رزومه‌سازی، از جمله مسائلی است که در آموزش پزشکی مشاهده می‌شود و دانشجویان نیز چاره‌ای جز این ندارند که به خواست استاد گردن گذاشته و حتی هزینه‌های گزافی برای نوشتن مقاله یا چاپ آن در مجله‌های خارجی بپردازند.
مقاله سازی اساتید علوم پزشکی
همچنین در گزارش دیگری با عنوان «مقاله‌سازی و خودکشی یک دانشجو؛ زنگ خطر بحران» به ماجرای خودکشی یک دانشجوی دختر دانشکده برق دانشگاه تهران پرداختیم که به واسطه فشار استاد برای افزودن نام خود در یک مقاله، یک دانشجو را از مرز خودکشی رد کرد.
در همان گزارش به این موضوع هم اشاره کردیم که در برخی دانشگاه‌های علوم پزشکی، فشار اساتید و گروههای آموزشی برای ارائه مقاله و افزودن نام اساتید و چاپ در مجله‌های بین المللی، منجر به ایجاد فشار روانی و تحمیل هزینه‌های گزاف به دانشجویان علوم پزشکی شده، اما تاکنون در نظام آموزش پزشکی به این جزییات توجه دقیقی نشده و ماجرا زیر پوست دانشگاه‌های علوم پزشکی به شکل خزنده‌ای در حال بیشتر شدن است.
در این گزارش نوشتیم: آیا باید اتفاقی رخ دهد و دانشجویی بلایی سر خودش بیاورد که مسئولان وزارت بهداشت به این فکر بیفتند که استادان با این حجم از مقاله‌ای که به اسمشان منتشر می‌شود، به دنبال چه چیزی هستند؟ برخی دانشجویان مجبور می‌شوند هزینه‌های زیادی برای خرید مقاله بپردازند.
از طرفی هزینه دیگری برای انتشار این مقاله در مجله‌های خارجی یا داخلی هم باید پرداخت شود. تصور کنید یک مقاله را که هزینه‌ای برای خرید آن پرداختید، بخواهید در مقاله خارجی منتشر کنید. برای این منظور با مشکلات فراوان و نوسان‌های ارزی، باید هزینه زیادی از طریق صرافی یا دوستان و آشنایان در خارج از کشور به حساب آن مجله واریز شود. در حالی‌که استاد روحش هم خبر ندارد که این مقاله با چه هزینه و زحمتی منتشر شده و فقط لذت اسم و امتیاز آن را می‌برد.
فشار کاری در کنار حق الزحمه ناچیز
ولی این‌ها فقط گوشه اندکی از مشکلات دانشجویان علوم پزشکی کشور است و اگر وارد داستان رزیدنت‌ها شویم، ابعاد گسترده دیگری نیز وجود دارد که هر از گاه رسانه‌ها به آن می‌پردازند.
در گزارش دیگری با عنوان «مصائب پزشکان جوان و باری که بردوش سنگینی می‌کند» به گوشه دیگری از مشکلات دستیاران پزشکی پرداختیم. پزشکان جوانی که در حال گذراندن دوره دستیاری برای اخذ مدرک تخصص هستند و بار اصلی اورژانس‌ها در بیمارستان‌های آموزشی درمانی را به دوش می‌کشند.
در این گزارش نوشتیم: دوران رزیدنتی که در رشته‌های مختلف بین ۴ تا ۵ سال طول می‌کشد، با مشکلات فراوانی همراه است. مشکلاتی که می‌توان آنها را از نظر روانی تا مالی دسته بندی کرد. وقتی وارد بیمارستان‌های آموزشی درمانی یا دولتی می‌شویم، حضور پر رنگ رزیدنت‌ها را حس می‌کنیم و این اولین بار سنگینی است که بر شانه‌های رزیدنت‌ها گذاشته می‌شود.
حسین کرمانپور «مدیر اورژانس بیمارستان سینا» در این رابطه به پژوهشگر ایرنا گفته بود: تمام بار بیمارستان‌های آموزشی درمانی بر شانه‌های رزیدنت‌ها گذاشته می‌شود و می‌توان گفت که وظیفه آنها بسیار سنگین است. مشکل دوم، دستمزد است. زیرا دستمزدی که به رزیدنت‌ها داده می‌شود، هیچ تناسبی با وضعیت اقتصادی ندارد. به طور مثال، حقوق دستیار پزشکی در ماه بین ۶ تا ۷ میلیون تومان است. حالا فرض کنید این مبلغ در شهرهای بزرگی مثل تهران، چه مشکلی از فرد حل می‌کند و حتی هزینه رفت و آمد و تاکسی اینترنتی هم نمی‌شود.
وی ادامه می‌دهد: مشکل دیگر رزیدنت‌ها این است که وقتی به زندگی افرادی که فارغ التحصیل شده‌اند و حالا مشغول طبابت هستند، نگاه می‌کنند، می‌بینند که حتی بعد از فارغ التحصیلی هم شاید نتوانند زندگی آبرومندانه‌ای با توجه به رشته تحصیلی خود فراهم کنند. زیرا بسیاری از افراد بعد از فارغ التحصیلی هم مشکلات فراوان اقتصادی دارند. این فرد به خودش می‌گوید که زمان زیادی برای درس خواندن و کار در بیمارستان گذاشته، اما اکنون نمی‌تواند یک خانه یا اتومبیل بخرد و تورم به شکلی افزایش پیدا می‌کند که مجبور به اتخاذ شغل دوم مثل ساخت و ساز و غیره می‌شود.
کرمانپور می‌گوید: هرچند این موارد دلیلی برای خودکشی نیستند، اما حالا فرض کنید یکی از همین افراد مشکلات دیگری نیز در زندگی شخصی خود داشته باشد و همه مشکلات دوران رزیدنتی و حتی پس از آن را هم باید تحمل کند.
رزیدنت‌ها در شرایطی که با دشواری‌های مختلف دست‌وپنجه نرم می‌کنند، دچار فقدان امید به آینده شده و حتی اگر به مهاجرت فکر نکنند، آینده روشنی برای خود با توجه به زحماتی که کشیده‌اند، ندارند
در جست‌وجوی امید به آینده
بخش دیگری از مشکلات دستیاران پزشکی، نگرانی از وضعیت اقتصادی و اجتماعی و امید به آینده است. موضوعی که در گزارشی با عنوان «دغدغه‌های رزیدنت‌های جوان کدامند؟» به آن اشاره شد.
در این گزارش نوشتیم: موضوع دیگری که به آن باید توجه کرد، امید به آینده و اشتیاق برای پایان دوران تخصص است. رزیدنت‌ها در شرایطی که با دشواری‌های ذکر شده دست و پنجه نرم می‌کنند، دچار فقدان امید به آینده شده و حتی اگر به مهاجرت فکر نکنند، آینده روشنی برای خود با توجه به زحماتی که کشیده‌اند، ندارند.
روند شیوع خودکشی در جهان
جدا از مشکلات دستیاران پزشکی، باید به ماجرای خودکشی این افراد هم پرداخت. بر اساس گزارش پژوهشکده آینده پژوهشی در سلامت، در بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹ میزان خودکشی در جهان، ۳۶ درصد کاهش یافته، اما قاره آمریکا در همین دوره زمانی، دچار افزایش خودکشی بوده است.
بر اساس گزارش این پژوهشکده، با وجود کاهش ۱۷ درصدی خودکشی در منطقه مدیترانه شرقی، این میزان در ایران در ۱۶ سال گذشته روند افزایشی داشته و در سال ۲۰۱۷(۱۳۹۵) به میزان ۹.۹ نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر برآورد شده است.
بر اساس گزارش این پژوهشکده، با وجود کاهش خودکشی در کل جامعه، شیوع خودکشی در جامعه پزشکی در جهان افزایش داشته و در قاره اروپا بر خلاف سایر نقاط جهان، این روند در طول زمان کاهش داشته است.
پژوهشکده آینده پژوهشی در سلامت در مقایسه خودکشی زنان و مردان در جامعه پزشکی با جامعه عمومی هم سن خود اعلام می‌کند: زنان پزشک نسبت به زنان هم سن خود، ۴۶ درصد بیشتر خودکشی داشته‌اند. همچنین مردان پزشک نسبت به مردان هم سن خود در سال‌های قبل از ۱۹۸۰ به میزان ۴۰ درصد بیشتر خودکشی می‌کردند، ولی بعد از سال ۱۹۸۰، مردان پزشک نسبت به مردان هم سن در جمعیت عمومی، ۳۳ درصد کمتر خودکشی کرده‌اند.
در این پژوهش اعلام شده که بیشترین خطر خودکشی در جهان در رشته‌های داخلی، روان پزشکی و بیهوشی بوده است.
خودکشی در جامعه پزشکی
همچنین اعلام شده که خودکشی در جامعه پزشکی نسبت به جامعه عمومی در سطح جهان، ۱.۴ تا ۲.۳ برابر است. در کشور آمریکا، سالانه به طور متوسط بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ خودکشی کامل در جامعه پزشکی اتفاق می‌افتد. در آمریکا جامعه پزشکی ۶۳ درصد بیشتر خودکشی می‌کنند و این در حالی است که در استرالیا حدود ۲۱ درصد کمتر خودکشی رخ می‌دهد.
شیوع افکار خودکشی در جامعه پزشکی در سطح جهان حدود ۱۱.۱ درصد است که درصد قابل توجهی محسوب می‌شود.
وضعیت آماری شیوع افسردگی در دانشجویان پزشکی
بر اساس پژوهش انجام شده در دانشگاه علوم پزشکی کرمان، با وجود این‌که به نظر می‌رسد درصد افسردگی و فرسودگی شغلی در دانشجویان پزشکی ایران به طور نسبی کمتر از متوسط جهانی است، ولی به میزان قابل ملاحظه‌ای درصد افکار خودکشی بالاتر از میانگین جهانی است. به خصوص بین زنان جامعه پزشکی ایران، درصد افکار خودکشی ۲۶.۱ درصد گزارش شده است.
منبع: پژوهشکده آینده پژوهشی در سلامت
در این پژوهش اعلام شده که قاره آفریقا و خاورمیانه بیشترین شیوع افسردگی را میان دانشجویان پزشکی دارند و درصد شیوع افسردگی و علائم آن در ایران کمتر از آمریکای جنوبی و بیشتر از استرالیا و اروپا است.
همچنین درباره شیوع افکار خودکشی، فرسودگی شغلی و افسردگی در پزشکان و دستیاران پزشکی در ایران و جهان بر اساس پژوهش‌ها گفته می‌شود که ایرلند بیشترین درصد و برزیل کمترین درصد را دارد.
شیوع افسردگی یا علائم افسردگی بین دانشجویان پزشکی در جهان ۲۷.۲ درصد است که از بین این افراد به طور متوسط، ۱۵.۷ درصد به دنبال درمان افسردگی می‌روند.
بر اساس پژوهش انجام شده در این پژوهشکده، شیوع افسردگی در دستیاران پزشکی در ایران ۲۳ درصد است.
منبع: پژوهشکده آینده پژوهشی در سلامت
ماجرا چقدر وخیم است؟
بر اساس گزارش پژوهشکده آینده پژوهشی در سلامت، سالانه به طور متوسط ۱۳ مورد خودکشی در دستیاران پزشکی گزارش می‌شود. از ابتدای سال ۱۴۰۲ تعداد خودکشی‌ها بین دستیاران پزشکی به ۱۶ مورد رسیده است.
این پژوهشکده در گزارشی که در اسفند ۱۴۰۲ منتشر کرده می‌نویسد: متاسفانه روند خودکشی در جامعه عمومی و در بین پزشکان و دستیاران روند افزایشی قابل ملاحظه‌ای دارد.
همچنین در این گزارش به عواملی که می‌تواند خطر خودکشی را در جامعه پزشکی بالا ببرد هم اشاره شده و موارد به این شکل طبقه بندی شده‌اند:
۱. خانم بودن
۲. مشکلات زناشویی و ارتباطی
۳. افزایش سن
۴. داشتن سابقه بیماری‌های اعصاب و روان
۵. داشتن سابقه مصرف مواد
۶. دعوای قصور پزشکی
۷. فرسودگی شغلی و خود ارزشمندی پایین
چرا این طور شد؟
وقتی به چرایی موضوع نگاه می‌کنیم، همان مواردی که در گزارش‌های گروه پژوهش ایرنا پیش از این نوشتیم، به چشم می‌خورد. پژوهشکده مذکور هم تقریبا در گزارش خود به همین موارد اشاره کرده و می‌نویسد: فشار کاری بسیار سنگین و کمرشکن کار بالینی و درس‌های سخت و امتحانات متواتر یکی از دلایل است. در بعضی از رشته‌ها و در بعضی از دانشگاه‌ها به دلیل تعداد بسیار زیاد بیمار و کمبود متخصص، دستیاران به خصوص در سال اول به شدت تحت فشار بوده و گاه یک شب در میان، کشیک هستند.
در ادامه نوشته است: حقوق پایین یک عامل دل سرد کننده مهم است. حقوق ماهانه ۶ تا ۸ میلیون تومان، سختی هزینه‌های زندگی را جبران نمی‌کند. فقدان پوشش بیمه درمانی کامل از جمله بیمه مسئولیت، عامل دل سرد کننده دیگری برای اکثر دستیاران است، زیرا آنها اغلب قادر به پرداخت هزینه‌های بیمه نیستند.
حقوق پایین یک عامل دلسرد کننده مهم است. حقوق ماهانه ۶ تا ۸ میلیون تومان، سختی هزینه‌های زندگی را جبران نمی‌کند. فقدان پوشش بیمه درمانی کامل از جمله بیمه مسئولیت، عامل دلسرد کننده دیگری برای بیشتر دستیاران است، زیرا آنها قادر به پرداخت هزینه‌های بیمه نیستندآینده شغلی مبهم و دشوار که باید برای سال‌ها در مناطق محروم خدمت کنند و دریافتی کمتر از ۲۰ میلیون تومان داشته باشند.
نکته بسیار مهم دیگری که در این پژوهش اشاره شده، فقدان مراجعه دستیاران پزشکی برای بررسی وضعیت سلامت روان است. در این گزارش آمده است: پزشکان ممکن است فکر کنند اگر برای درمان کمک حرفه‌ای بگیرند به این معنی است که کارآمد نیستند یا دیگران ممکن است آنها را بی کفایت بدانند. بسیاری از پزشکان اعتقاد دارند که دانش لازم برای درمان خود را دارند و از مراجعه به روان پزشک یا شرکت در جلسه‌های روان درمانی اجتناب می‌کنند.
جمع‌بندی
به هر حال بخش عمده و مهمی از فشار کاری در بیمارستان‌های آموزشی درمانی بر دوش دستیاران پزشکی و رزیدنت‌ها قرار دارد. هرچند پژوهش‌ها می‌گویند که مسئولیت ارائه خدمات درمانی در بیمارستان‌های آموزشی و درمانی نباید به این شکل بر دوش دستیاران باشد و بهتر است که ساعت کاری این افراد کاهش پیدا کند، اما در عمل چنین اتفاقی در کشور ما رخ نمی‌دهد و فشار سال بالایی‌ها و اساتید روز به روز بیشتر می‌شود.
این در حالی‌ست که بر اساس همین پژوهش، در تجربه مشابهی در اروپا، با کاهش ساعت کاری، میزان اختلالات روانی و خودکشی در دستیاران پزشکی کاهش پیدا کرده است. از طرفی باید برای ترمیم دریافتی دستیاران و اصلاح حقوق و مزایای آنها اقدام شود و از طرفی فضای کاری آنها اصلاح شود.
نکته مهم دیگر، آینده شغلی و روشن‌تر و امیدوارکننده‌تر است که هرچند در فضای کلی و عمومی چندان قابل تصور نیست، اما نظام سلامت باید به این موضوع بیشتر فکر کند.
بحث سلامت روان که تقریبا نظام سلامت کشورمان توجه چندانی به آن ندارد هم از اهمیت برخوردار است و باید گروههای مشاوره و روان درمانی جهت غربالگری، شناسایی و ارائه خدمات روان درمانی در همه بیمارستان‌های آموزشی و درمانی مستقر شوند و گزینه‌های لازم مثل مشاوره تلفنی برای دستیاران پزشکی در دسترس باشد. همچنین باید به دستیاران پزشکی اطمینان داده شود که اگر برای مشاوره تلفنی یا جلسه روان درمانی مراجعه کردند، اطلاعات آنها محرمانه می‌ماند و بر آینده شغلی آنها تاثیری نمی‌گذارد.
اگر این موارد به سرعت و به شکل اورژانسی بررسی نشوند، ممکن است کشور از نظر نیروی متخصص پزشکی در سال‌های آینده با مشکلاتی دست به گریبان شود که رفع آنها به مراتب سخت‌تر از امروز باشد.
